1) инсан, гьайван, къуш тӀебиатдиз килигдай орган. Мез ви лал я, япар биши, вилер кур. Е. Э. Дерван, гьей. Нерин кӀвенкӀвелай айнаяр алудайла, уьтквем, хци нурар авай, чебни гьакьекьар хьтин чӀулав вилер малум хьана. А. А. Пад хьайи рагъ. 2) пенжердай кӀвализ экв атун патал гуьзгуь твадай паярикай сад. Пака юкъуз акурвал, куьчедихъ галай дакӀарра хун тавур са вилни тунвачир. М. Б. Зун кьенвач. 3) пичинин чинай цӀай авай къен аквадай чка. Личин вилел чайдан эциг. Р. 4) муькъуьн даяхрин ара. Кьасумхуьруьн куьгьне муьгъ, ЦӀерид вилин муьгъ! М. Б. Муьгъ.
* вил аваз хьун гл., нин кве кӀан хьун, са шей жуванди хьун патал фикир авун. Юкь аватай эвел заман, Чи винелай лаш кими хьанач! Хазинада вилер аваз, Чи месерик чаз чими хьанач. Ф. Арзачидиз зеведиш Шихован вил рушватда авайди чизва. А. М. Чан гъиляй гъилиз.
* вил акъадарун \[кӀвадарун \] гл., ни няй-квяй са гьихьтин ятӀани гьисс, фикир аваз килигун. Абуру хуьруьн вилик квай тамун къузадай вил акъадарна. 3. Э. Йифен тӀурфан. Синонимар: вил аладарун, вил кӀвадарун.
* вил акъатун гл., рах., нин нихъ-квехъ кӀевелай кӀан хьун, муьгътеж хьун. Акъатзава фахъ зи вил, Агакьзавач адахъ зи гъил... К. А. Акунач. Синонимар: вил галаз хьун, рикӀ акъатун, рикӀ цӀурун.
* вил(ер) акьална ахъайдалди \[ачухдалди\] нар. лап фад, тадиз. Ажеб затӀ тушни газ! Вил акьална ахъайдалда къажгъанди хъуткьутӀ яна чайникди макьамар яда. 3. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем. И арада Мердана... вил акьална ахъайдалди вич кьилелай башламишна кӀвачерал кьван, як ва парталар бижгъер- бижгъер авуна ягъай вагьшидин зирингвал ва къуватлувал рикӀел хкана. Къ. М. Сирлу вагьши. Алай девирдин куьмекчийри вун вил акьална ахъайдалди зи ватандиз агакьарда. Гь. Къ. Лацу марал. Вилер акьална ахъайдалди ада са шумуд кваг язавай. Я. Я. Нурар ва хъенар. Гьа и мензерада акьална вилер ахъа хъийидал Къарагъда цифер. А. Ф. Дагъларин разведчикар. Синонимар: бапӀахдин пад элкъуьрдалди, вили лупӀ ийидалди.
* вил акьалун 1 гл., ни ксун, ахвар авун. Шад руш тир вун, Бес гила вуч дерт ава ви хуруда? Йифера на вил акъалдач, Вуч гъам ава вилера. А. С. Беневшаяр ва вун.
* вил акьалун 2 гл., ни низ масад бегенмиш хьанвайди малумарун. Инсаф течир рикӀ авуна таза, Лагь, низ вуна вил акьална, Пери. Ш. Къ. Пери.
* вил акьун гл, нин не, кве дуьшуьшдай акун. КӀвализ кам вегьенмазди, адан вил чилел алай ипекдин ягълухда акьуна. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Экуьнин михьи гьава атурай лагьана, за къарагъна пенжер ачухна. Бирдан зи вил къуншидин къавал алай кӀекре акьуна. Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: вил алукьун.
* вил аладарун гл. 1) ни квелай килигун (винелай хьиз, уьтери). Идриса хайи дагъларин ценерив гвай мичӀи къацу тамарилай, гьеле бегьем къацу тахьанвай дагъларин кукӀушрилай вил аладарна. А. М. Постунал. 2) ни нелай дикъетдивди килигун. Юлдаш директорди кьил хкажна ва агъадай винелди арзачидилай вил аладарна. А. М. Пака хъша. Къадира кӀвачин кьилелай виниз кьилин кукӀвалди Буржумалай вил аладарна. А. М. Йифен мугьман. Са декьикьадин идалай вилик гъам-хажалатдик агаж хьанвай кьве жегьил исятда хъвериз ва сада садалай вил аладариз акъвазнавай. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Синоним: вил акъадарун.
* вил алаз авун (хьун ) гл., нин нел гуьзчивал авун, гелкъуьн. Са мус ятӀани ирид лагьай классдин рушариз Ксения Михайловнади авур туьгьмет рикӀел хтай Зубаржата хъел кваз нефес акъадарна килигуналди лагьана: -Эгер жуван вил алаз тахьайтӀа, гьасятда гъвечӀибуру хьиз са кар чӀурда. И. Къ. Жегьил кандидатар. Чна квел вил ва гъил алаз ийида. З. Э. Гьуьлуьн лепеяр.
* вил алаз хьун гл., нин нел-квел. гуьзлемишун. Агьмед вил алаз акъвазна, атанач. Саимат бахдикай хьанач са хабар. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Вири Суьруья атунал вил алаз акъвазнавай. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. ГъвечӀи хцел Гуьлуьшанан вил алайдакай хабар хьанвай... Н. А. Кьве рикӀин хиялар.
* вил алукьун гл., нин нел-квел дуьшуьшдай акун. И арада «Колхоз чӀурзавайбуруз къати жаза» лугьудай са макъаладал Асланан вил алукьна. А. Ф. Газет. Синоним: вил акьун.
* вил атӀун гл. 1 ). нин нихъай квехъай акуна секин хьун. Кьве юкъуз зун кӀвале хьана. Хизанрихъай вил атӀуз. И. Гь. Куьре машгьур я. 2) нин квехъай килигуналди тух хьун (адет яз, инкарвилин формада ишлемишда). Тамашналди вил атӀудач вичихъай. Шакалатдин дад къведа лап вичихъай. X. Т. Багълара. Килигуналди абад чилиз Инсандин вил атӀузвач. И. Гь. Шарвили. 3) нин, квехъай бес хьун, кӀамаз амукь тавун. Вил атӀудач дуьньядихъай -ширин я, Айиб мийир, инсан я, лагь дустариз. Е. Э. Дустариз. Амма Эмин вичин вил атӀун тийизвай дуьньяни дегиш хьунихъ тамарзу тир. А. А. СтӀал Сулейман. Кьве юкъуз зун кӀвале хьана хизанрихъай вил атӀуз. И. Гь. 4) нин нихъай ( никай ), квехъай ( квекай ) умуд атӀун. Я эллер, заз са гьакъикъат яр хьанач. Авач лугьуз вил атӀудай кар хьанач. Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни? Вил атӀудач вахъай, къелем, Ярхар хьана рекьидалди. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Ярдикай вил тӀатӀай бейгьал Касди вацӀда вилерикай... Вун акьван вахтара гьина авай, я буба кьей Хардал? Вун гьич дуьньяда амач лугьуз чи вил вахъай атӀанвай. Къ. Къ. ЧӀурун паб. Ибрагьим вил атӀана авитобусда акьахзавай. 3. Э. Луьткведа. Алидин диде-бубадин вил хцикай атӀанвай. А. М. Къавахар.
* вил ахьайиз тун тавун гл. 1) ни, нив инжиклу авун, секинвал тагун. Йикъарикай са юкъуз ЦӀарламп тӀвар алай са кьифре вичин вири къуншийриз лагьана: «ИкӀ мад яшамиш хьунухь мумкин туш, къуншияр. Мастана чав вил ахьайиз тазвач, чна адалай чи пачагьдиз арза хьайитӀани кхьин». Ф. Вил ахьайиз тунач ада немецдив: ТакӀанвилин ажугъ кваз лап гьевесдив цӀай кьаз туна самолѐтдив са зурба. X. Т. Цавун пагьливан. 2) ни нив дарвал гун, азият гун, манийвал гун. -Манийвал гудайбур хьаначиртӀа, Жабраил дах, хъсан тир. Къуттаяни Чахчиева чав вил ахьайиз тазвач. Колхоз вуч ятӀа, хуьруьн майишат вуч ятӀа, хабар авач. Н. А. Вагьанда къванер.
* вил ахъайна акьалдалди нар., вуч авун лап фад, тадиз. Бике вил ахъайна акьалдалди къуншидал фена, хабар гана хтана. 3. Э. Йифен тӀурфан. Синоним: бапӀахдин пад элкъуьрдалди.
* вил ацукьун 1 гл., нел нин кӀан хьун, бегенмиш хьун. Вахъ округда, вил ацукьнавайди ава лугьузвай къуншияр гьахъ туштӀани чидач. 3. Э. Вафалу веледрин диде. Вил ацукьна садал садра. Са мехъерик Кьасуман. Б. С. Кьуьтхверар.
* вил ацукьун 2 гл., нин нел-квел. бедназарди ягъун. Таза аялдал кафтӀар къаридин вил ацукьна. Р. Синоним: вили ягъун \[атӀун\].
* вил ацӀун тавун \[тух тахьун \] гл., нин тух тахьун. Дагъустандин кьакьан дагълар килигуналди вил ацӀурди туш. Ф. Гзаф халкь пуч хьанатӀани, залум Суьруьядин къаних вилер ацӀанач. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Килигуналди азад чилиз Инсандин вил ацӀузвач. И. Гь. Шарвили.
* вил вегьин гл. 1) ни низ-квез килигун. Ада, хур ахъайна, дерин нефес къачуна, шад яз багълар тирвал чкӀанвай партизанриз вил вегьена. А. И. Самур. 2) ни квез са шей жагъурун патал килигун. Дишегьлиди автобусдиз вил вегьена, яд хабар кьуна. Б. Гь. Къарид руш. Сифижата шални пальто хутӀунна ва ахпа, абур гилигдай чкадихъ къекъвез, ада кӀвализ вил вегьена. Б. Гь. Са кӀвале. 3) ни, квез фикирдиз гъун, фикирдай рикӀел хкун. Килигайла вич рахадай гафариз: ИзватӀ аку ялиз гьихьтин къванариз! Вил вегьена килигайла гьалариз, ВацӀу гьайи ламни гьалтич вичел гьей! Е. Э. Гачал гьей. Тешпигь жезва дидедиз зун Хцихъ галаз рахазвай, Хцин уьмуьр рикӀе аваз Вил вегьезвай девирдиз. И. Гь. Алкьвадрал жив ацукьнава. 4) нел-квел килигун (винелай агъуз). Классдин ракӀарай гьахьдайла, Надежда Михайловнади Айшадал вил вегьена. А. А. Умуд. 5) нел чешне къачун. Ви хьтин кьил авай итимри цӀуд йис вилик докторвилин тӀвар къачунва. Вун къени кандидат яз ама. Жуван дуст Анварал вил вегь. Гь. Къ. Лацу марал. 6) гъинихъ килигун (са къвалахъай). Жув-жувдин са ван хьана заз. Вегьена за гьанихъ вил. Ш-Э: М. Векь ягьизвайбур. 7 ) нелай гьалдикай хабар кьун, авай гьал фикирда кьун. Дуьньяда валайни кайи рикӀер ава. Абурулай вил вегь. А. М. Булахдал.
* вил вилик кя \[хукӀун\] тавун гл., ни ксун тавун. Югъни хьана, ада вил вилик кянач. И. А. Самур. Йифиз кьиляй-кьилиз Зайнаб бадеди вил вилик хукӀунач. А. Р. Ваз регъуь тушни. Синоним: вил кӀакӀ тавун.
* вил галаз хьун гл 1) нин нихъ-квехъ акуна кӀан хьун, тамарзу хьун. Мехъер авур са вацралай Гуьлзаран отпуск куьтягь хьана. Рушни гада садахъ садан вил галамаз гъарикӀ хьуниз мажбур жезва. Н. А. Вагьанда къванер. Зи вил дидедихъ гала. Р. Вил галама кьаматдихъ зи, тахсир квачиз кьур бубадин... Ас. М. Гъезелар. 2) нин нихъ-квехъ кӀан хьун. \[Дилбер\]. Вун хандин гъиле гьатна, хаинди ви кьилел са дуьшуьш гъанвайди кьатӀана, зун, Дуьньядихъ зерре вил галамачиз, кьисас къахчун патал залумдин мукьув фенай. X. Т., Къ. М. Ашукь Саид. Пакад йикъак вил галатӀа, Дагъ атӀутӀ къе. 3. Р. Дагъ атӀутӀ. Зал чан аламаз, вуна мехъерар авунихъ зи вил гала. Н. А Къимет тецигай муьгьуьббат. \[Зейнаб\]. Жуван бицӀи хтул метӀерал эцигна, лайлаяр ягъунихъ, пагъ, акьван зи вил гала хьи! А. Р. Я. Я. Хендедадин мехъер. Ажеб хъсан затӀ я мектеб, Гьанихъ гала зи вил, диде. С. С. Дидедиз. Галамачиз уьмуьрдихъ вил, Атанвай зун къаядал. А. Къ. Галамачиз уьмуьрдихъ вил... Синонимар: вил акъатун, вил цӀурун. 3) нин нихъ. муьгьуьббатдин гьиссер хьун. Эрзиман я галаз вахъ вил, Вун къаршидал алаз кӀан я. Е. Э. Акваз кӀан я. Чар кхьена сада заз: «Я руш, вахъ зи вил гала ». Л. Н. АгъузайтӀа чӀуру я.
* вил кутун гл., ни ник 1) тахсиркар авун, багьнаяр кутаз алахъун. Седридик вил кутунвайбур эхи ийиз хьайи агьалийривай кьуьзуь бубадал гъил чӀугун эхи ийиз хьанач. Инсанрин гуьгьуьлар садлагьана дегиш хьана. А. А. Лезгияр. Гила бес тир. Гьикьван эхда? Гьикьван намуслу инсандик вил кутаз жеда? Гьуьрмет гьикьван хуьда? А. А. Лезгияр. 2) кӀан хьун, къачудай фикир хьун. - Орден гьич. Ам вавай садавайни къакъудиз хъижедач. Амма фермада авай яру пайдахдик чи чубанри вил кутунва. И кар ваз чир хьухь. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Низ чида, адак вил кутунвай шумуд аватӀа. Н. И. Гьакимрин папар.
* вил къягъун \[кягъун нугъ. \] гл., ни нихъай-квехъай ( никай-квекай; нугъ. ) кичӀе хьун. Жабаран чатук кӀаш худда авай, макъунал кӀвенкӀ ийизвай. Амма абуру тама-тара амай къачагъ-къуччагъдихъай вил къязамай. 3. Э. Йифен тӀурфан. Сабир вичин идарада хьун адаз кӀанзавачир. Къайитмаза ахпа са арадилай ам вичин чкадал эцигунихъай вил къязавай. 3. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем. Ажузвал, юлдаш Къарибов, за садрани хиве кьурди туш, я инлай кьулухъни кьадач. - Хьайила, бес, вуна квекай вил къязава? Белки, юлдаш Бабаева, вавай гъуьлуьн ихтияр авачиз гаф гуз жезвачтӀа гьа?! Б. Гь. Къарид руш. Гьеле гъвечӀи чӀавуз санал кӀелзавай гадайрини кваз адакай вил къдай. Б. Гь. Заз эвера. Хьайила, бес вуна квекай вил кязава? Б. Гь. Къарид руш. Синоним: вил ягъун.
* вил къекъуьрун \[экъуьрун \] гл., ни кве; са тайин мурад аваз, къаст аваз килигун. И алахьай гатун пакамахъ Тамама инихъ-анихъ цава вил къекъуьрна. Гь. М. Ирид къаш. За дагълара вил къекъуьрна, зи яр Гуьлпери. А. Ал. Зи яр Гуьлпери. Эверунин ванцел Риза акъат тавурла, и шейтӀан гьикӀ хьана лугьуз, пата- къерехда вил экъуьрдай. А. Ф. Риза. Мад Мерзият чин чуьхуьз къецел экъечӀна. Сергей Степановича вич яшамиш жедай кӀвале вил экъуьриз башламишна. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. Синонимар: вил экуь авун, вил экъуьрун.
* вил кӀакӀ тавун гл., ни ксун тавун, ахвар тавун. Экв жедалди вил кӀакӀ тавур бубади Аминатаз вичин кьилив эверна. Б. С. Дагъвиликай риваят. Синоним: вил вилик кя тавун.
* вил кӀвадарун гл., ни никай-квекай килигун, тамашун (са къаст аваз ). Бюродин членри тахсиркар, кац хьиз, ракӀарив акъвазнавай Мусабегакай вил кӀвадарна. Б. Гь. Къарид руш. Синоним: вил акъадарун.
* вил пата аваз хьун гл., нин. 1) авай гьалдал ва я гвай шейинал рази тахьана, а гьал ва я шей дегишарун патал маса (чӀуру) рекьер жагъуриз алахъун. За ваз гьеле вун иниз галаз къведалди лагьанай ва гила мад сеферда хълагьзава: эгер вил патаваз, къе атана пака хъфидайди ятӀа, гьавая зи илгьам зай мийир. ИйидатӀа, ая кӀвалах рикӀивай. ТахьайтӀа, уфт! Б. Гь. Заз эвера. 2) шевривал, явавал авун. Абур вири гьа са кицӀер я. А итимар тӀвар алай буьнуьгатар. Абурун вил гьамиша пата авайди я. Н. И. Гьакимрин папар. Фадлай адан гъуьлуьн вил пата ава. Р. Синоним: вил патаз ягъун.
* вил пата хьун гл., нин чӀуру рекье хьун, ашнабазвиле хьун. Чарадан зегьметдикай чуьнуьх тавуна яшамиш вуж жезва? Къачун чна чи райподин председатель... Бухгалтер? Отдел кадри? Са гафуналди, патан гъил квачирди авач, пата вил авачирдини. С. КичӀеди кицӀи кьада. ЧӀуру рекье гъатайтӀа, ЧӀуран каци хуьрай вун. Ви вил пата хьайитӀа, Патал хуьре кьирай вун. Ш. Ю. Мехъер юкъуз кьирай вун.
* вил патаз ягъун гл, ни; шевривал, явавал авун. Заз ван хьайивал, Сефера патаз вил ягъизвалда. 3. Э. Арифдиз ишара. КӀандани ваз ашна жегьил? Хъивегьдани мад патаз вил? Къ. М. Пата вил авай регъуьхбан ва адан фендигар свас. Синоним: вил пата аваз хьун.
* вил рекье аваз хьун гл., нин хтун гуьзлемишун. Хквезвач гъуьл, кӀ валяй фейи, Папан вил рекье хьанва. И. Гь. Рекьелла вил. ЯтӀани вун ягъамир, яр, Ви рекье зи вилер ама. АкӀ ви хатур хаз жеч завай, рикӀяй рикӀиз рекьер ама. И. Имиралиев. Вавни икьван наз жедани!
* вил рекьел \[ракӀарал\] алаз хьун гл., нин гуьзлемишиз хьун. МичӀи жедалди рекьел вил алаз акъвазай Велидбурун вил атӀана. 3. Э. Муькъвел гелер. Чпиз недай са кӀус фан ва вилер ракӀарал алаз кӀвале амай хизанриз рахкурдай садкьве киле гъуьруьн, техилдин гуьгъуьна аваз Мислим ва адан къелечи юлдашар Дагъустандин, Азербайжандин гзаф хуьрериз акъатна. Б. Гь. Эгер дагълариз чӀал чидайтӀа.
* вил рекьи тухун гл., нин мугьман къведайди гьисс авун. \[Гуьлселем\] Я Сад Аллагь, къенин югъди зи вил рекьи тухузвай, пакамахъ кӀвалер михьдайлани мугьманхашни акуна. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.
* вил тух тахьун кил. вил ацӀун тавун.
* вил тун \[ттун \] гл., ни кве. темягь авун. Заз Сардаран девлетда вил туна къвезвайди кӀанзавач эхир. Гь. Къ. Свас.
* вил хкӀадай прил.,; вуч бегенмиш жедай, къимет авай. КьацӀай банкаярни тарелкаяр алай стол, сад- садан винелай костюмарни перемар вегьенвай кьве иски стул, руквади кьунвай кьуд-вад ктаб алай тумбочка ва мад... мад кӀвале вил хкӀадай затӀ авачир. Б. Гь. Са кӀвале.
* вил хукӀун гл., нин ник-квек. 1) са жизви акун; дуьшуьшдай акун. Вун акъвазна пенжердаваз, Зи са вил хукӀуна ялгъуз. Е. Э. Вун авачир... Яру дагълар, чар булахар, Дуьз лагь, куь вил хукӀуначни? Жавагьир я зи ярдин тӀвар, Квез а жейран акуначни? Ш. Къ. Квез зи жейран акуначни? 2) са гьихьтин ятӀани лишандалди фикир желб авун, акун. Солдатди мад дишегьлийрин жергеда вил экъуьрна. Ингье, сарушак адан вил хукӀуна. 3. Э. Йифен тӀурфан. Рагьимата 1928 - йисан гатуз Буйнакскда учителар гьазурдай курсара кӀелзавайла, адак музыкант Абрамянцан вил хукӀунвай. 3. Э. Рагьимат.
* вил хуькуьрун гл., ни ник жуван къастар къалур тийиз са низ-квез ятӀани килигун, а затӀ хкягъун патал килигун. Ваз муьгьуьббат жагъуриз кӀанзаватӀа, мукьвал-мукьвал рушарик вил хуькуьра. Къ. А. Свас. Ашукь хьана Гагаринар -гадаяр Цавун аршда, вил хуькуьриз гуьзелрик. Д. А. Жегьил чубан.
* вил хьун гл. 1) нин нихъ-квехъ. акуна кӀан хьун. Туьркменистандин шартӀарани рабочий Сулейманавай дурум гуз хьанач. ЦӀаяри кьурхутмишзавай. Вичинни хайи хуьруьхъ вил хьанвай. Эвленмиш жедай вахтни тир. А. А. СтӀал Сулейман. Хуьруьхъ адан артух вил жедачир, ам тамув вердиш хьанвай. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. 2) нин нихъ ( ник ), квехъ ( квек ) жуваз кӀан хьун. Гатун юкъуз чими, сериндихъ вил хьайила, Азиз руш, на, рагъ вуч затӀ я икьван къати, лугьумир. И. Гь. Гатун юкъуз... 3) нин кве ( квел ) темягь авун, жуваз къачуз кӀан хьун. Гьарам затӀунал вил жемир. Ф. Къагьриманан тухумдин вил чарадан затӀуна хьайиди туш, лагъана эхирдай бубадини. А. М. Секинсуз йиф.
* вил-чин ахкун тавун гл., низ ажугълу хьун, дериндай хъел куткун. Ада вич, вил-чин ахкун тавуна, мерейрин кармашдай цацар алай куллухриз кьилихъди вегьена. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * вил экуь авун гл., ни са нихъ ва я квехъ ятӀани къекъуьн, ам жагъуриз гьерекатар авун. Мердан: Валлагь, стха Къурбан, чна гзаф вил экуь авуна, са рабетлу кьил жагъидатӀа лугьуз, мад и мукьварал куь рушалай лайихлу тирди чаз жагъанач. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синоним: вил къекъуьрун \[экъуьрун\].
* вил эцигун гл. 1) ни, нел гуьзлемишун. Са геж хьайи шаирдал вил эцигна, Дем башламиш тийиз, вири секин тир. И. Гь. Хъсан шаирар. Шагьдагъларин шагьвардилай Авахьзавай чан къайи яд, Шихрагьимал вил эцигна, Къайи кӀвале кузвай Саяд. С. Саяд. Сад - Шихкерим, сад я - Саяд. 2) ни нел, квел умуд кутун. Жергедин руша адаз \[Салманаз\] майил авун лазим тир. Амма акӀ хьаначир... Руша, кьве рикӀин яз, куьрелди лагьанай: - Вуна зал вил эцигмир. 3. Э. Рамзият. Кьилди са чи тракторрал Эциг тавуна абуру вил. Сана цан цазва куьтенрал Ягъиз никӀин и кьил, а кьил. А. Ф. Эм-Тэ-Эс.
* вил ягъун гл. 1) ни низ, квез са уьтери килигун; килигун. Нагагь аватиз хьайитӀа вун чархалай, Пара хийир къачур итимар валай Вил ваз ягъиз кагьатда яргъалай, Гъилгъилизни муьгътеж тахьуй, стхаяр. Е. Э. Стхаяр. Ада ара-бир Къурбаназни вил ягъизвай. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Гуьлдестедени учителри чпи чпиз вил яна, ахпа абур классриз тамашиз фена. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. Эминан яратмишунарни, сифте яз вил ягъайла, куьгьне хьанваз аквада. А. А. Етим Эмин. 2) ни низ-квез. гелкъуьн; муьгьуьббат малумариз алахъун. Вил ягъизва къарид вичин къужадиз. Гьава къачуз физва абур бахчадиз. Ш-Э. М. Хизанда. Абайхь! Минет, дад хьурай, свас, зи кӀаниди, зи яр масан! Вил хъиядач за масадаз, Абайхь, кьена! Аман, аман! Къ. М. Пата вил авай регъуьхбан ва адан фендигар свас. 3) ни нихъай ( никай), квехъай ( квекай) кичӀе хьун. Абуру Асланан кӀаш хьтин гъутукай вил ягъиз хьана. 3. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем. Алипулата директор Къасумахъай гзаф вил ягъизвай. 3. Э. Трактористдин мехъер. 4) куь катдайла балкӀанди кам явашарун (къурху хьана), кухунун. Хвейи шив жеда. Ам лап зирекни я, гуьрчегни я. Хуррам хвейи са бязибурук са кимивал тахьун намумкин я: я ада вил яда, я ада кек яда. 3. Э. Рамзият.
* виле аваз (вилеваз) такун гл., низ вуж бегенмиш тахьун. Ваз Везир вилеваз аквазвач. Къени галстук тваз тийижир вуна Везиракай къабачи авунва. Н. А. Гуьлдесте.
* виле аквадай прил.,; вуч бегенмиш жедай, са бубат къимет авай. Кафирди адан кӀвале виле аквадай затӀни тунач. Р. Синоним: гъил галкӀидай.
* виле-кьиле \[гъиле\] аваз хьун гл., вуж нин авторитету хьун, гьисаба хьун. Будах виле-кьиле авачир мешебеги ятӀани, дуьнья акунвай акьуллу кас я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.
* вилел (вилерал) нагъв (накъвар алаз) алаз хьун гл., нин перишан, ишехьдай гьалда хьун. Адан рагъэкъечӀдай патал рагъ ала, Муькуь пата халкьдин вилел нагъв ала. Ш-Э. Мурадов. Бахтсуз дишегьли. Са ара фейила, Дашдемиран пабни руш хтана. Абурун кьведан вилерални нагъв алай. Н. А. Шагьмар. Вилерал нагъв ала чӀехи бубадин, Мецел гьарай ала рехи дидедин. Б. С. Чуьнгуьрдин риваят. Авай авачир вири шейэр гъуьлуь гваз хъфенвай ичӀи кӀвале вилерал накъвар алаз аялар кьецӀил чилел къаткурзавай арада, Зинаида Касьяновнадин кӀвализ хуьруьн агьалийрин са десте атана. Б. Гь. Халкьдин къажгъан муркӀадал ргада
* вилер акъатдайвал килигун \[тамашун \] гл., вуж низ-квез, гьиниз лап дикъетдивди ва яргъал вахтуналди килигун. За жаваб гана: «Зун тамашачийриз виш сеферда вилер акъатдайвал килигна, амма абурук чун къекъвезвай, чна ахтармишзавай кифир квачир... ам заз цӀуд йисалайни чир жеда». Къ. М. Майордин тапшуругъ. Акъатзава вилер зи тамашдай кьван рекьериз. А. Ал. Акъатзава. Акъатзава вилер зи Тамашдай кьван рекьериз... А. Ал. Акъатзава. Чан зи азиз хва! Чан зи азиз руш! Квез мехъерар мубаракрай! И югъ гуьзлемишиз зи вилер акъатна! Н. А. Сифте кьван.
* вилер акъатрай ! межд. къаргъишдин са жуьре. ТакуртӀа гьей чпиз, Вилер акъатрай! Жагъун тавуртӀа, куьн рикӀ аватрай! Ф.
* вилер акьалун 1 гл., ни лазим тир фикир тагун. Эгер цӀийи кӀвалер эцигдай чилин гьакъиндай къе вацӀуд-цӀувад заявление ганватӀа, ихьтин заявленияр гудайбур мадни, мадни жеда. И ашкара тир кардал вилер акьална виже къведач. 3. Э. Ишигълаван дере. Ви наз гудай рахунрихъ за яб акалнай, Амма за ви къилихриз вилер акьалнай. Ш-Э. М. Къизил тупӀал. Лезгийрин писателрин секциядин патай куьмек тахьайла, редактордини вилер акьална къул чӀугурла, зайиф шиирар акъатзава... Гь. М. Шаирдин фикирар.
* вилер акьалун 2 гл., ни кьин, чан аламукь тавун. Вичин патав агатнавайди иеси тирди чир хьайи кицӀи ада хурчарар вахчун патал са жизви кьил хкажна. Ахпа ада гьамишалугъ яз вилер акьална. Б. Гь. Гуьдек. Дидеди уьмуьрлух акьалнай вилер. Инсанри язухдив агъузнай кьилер. Ш-Э. М. Бахтсуз дишегьли. $ Душмандин гуьлледик ярх хьана дяведа, Жидадал эцигна залан тир уьткем кьил. Юлдашар акъвазна къарадал жергеда, Акьална къе вуна къизмиш тир катран вил. А. Ф. Инкъилабчидин кьиникь. Синоним: а дуьньядиз фин.
* вилер аладарун гл. 1) ни нелай, квелай килигун (разивал кваз). Зунни Зуьгьре акун кумаз, ада сифте еке мягьтелвилер авуна вилер аладарна..., ахпа кӀевиз шехьна. Къ. М. Птул руш. \[Рагьим\]. Чи гадайри лугьузва: Рагьим буба, ви виш йисалай алатнава, вун чи хуьруьн гьуьрметлу агьсакъал я, къачуз пенсия, жуван хтулрилай, птулрилай вилер аладариз, са патал ацукь. Къ. М, Урусатдин цуьк. 2) ни-куь нин дамах кутун, такабурлу авун. - Вири пенсионеррин фитнедин кар я, юлдаш Бабаева. Гьавая кьвезвай пулуни абурун вилер аладарнава. Б. Гь. Къарид руш. * вил(ер) алаз хьун гл. 1) нин нел-квел килигун. Аквар кьван чкадиз вилер алаз фида вун зи, Рахан тийиз зун туна ман, алагуьзли. Е. Э. Алагуьзлидиз. Вирида кӀвачел къарагъна Махсудан гъил кьаз хушбеш авуна. Ахпа вири кисна, Махсудал вил алаз акъвазна. 3. Э. Муькъвел гелер. 2) нин нел-квел килигун, гелкъуьн, гуьзчивал авун. Хъвера, шад хьухь, чан бала! Вал дидедин вил ала. Ф. 3) нин нел-квел гуьзлемишун, умуд кутун. А вуна лугьузвай премидал вил алаз акъвазайтӀа, гад гарал фида. Б. Гь. Заз эвера. 4) нин нел умуд кутун, жуванди хьун кӀан хьун, муьгьуьббатдин гьиссериз жаваб гун, кӀан хьун. Гьикьван хьуй зи чарадал вил? Тавар суна жуваз кӀан я. Е. Э. Акваз кӀан я. Ява паб хьиз арадаллай, Даим вил чарадаллай, Им вуч яргъи «яхул даллай», АкьалтӀ тийир мах я, Кавказ. С. С. Кавказ. Зи ширин чан батмиш хьана, Гуьлбаладал вилер алаз. Ф. 5) нин-куьн нел-квел жувахъни аваз хьун кӀан хьун. Гьарам затӀунал вил жемир. Ф. Ахьтин нямет туна кӀвале, Бес мад ви вил квел хьана хьи. Е. Э. Вирт квахьайдаз. И зегьметкеш кесиб эллер, Азадвилел алаз вилер, Чи советди гана чилер, туькӀуьрнай кӀвалах, Дагъустан. С. С. Дагъустан. Дидени зи чубандин руш, Агъзур кеспи гвайди я, Вил алайд туш вич вичелай КӀвализ къведай девлетдал. И. Гь. Гзаф крар авуна за. 6) нин нел-квел гуьзлемишун. Жафера вичел алай бурж хкидатӀа лугьуз, фекьидин вил алай. А. Ф. Бубадин веси. Вири суьруь атунал вил алаз акъвазнавай. Н. А. Шагьмар.
* вил(ер) алатун гл., нин нелай-квелай гуьзчивиликай хкатун. Ахьтин кицӀери иесидин вил алатай арада як тухун мумкин я. Гь. Къ. Свас. Ам чи духтурдиз ганвай азар я - вил алатайвалди, спиртдин иесивал ийида. 3. Гь. Лезгийрин риваят.
* вилер алахъун гл., нин 1) вилер ахъа хьун (шадвиляй, хъиляй, мягьтелвиляй). Ада разивал гайила, мад Сардаран цӀару вилер алахьна. А. М. Са истикан чай. И арада сада сабурсузвилелди къецелай рак гатана. Ири, зурлама камаралди кӀвализ Нурмет атана. Зун акурла, рушан вилер алахьна. Къ. М. Птул руш. Зун гостиницадин вилик, дакӀарра ракьар авай автомашинда аваз милицадиз туху•дайла, зи рикӀин дуст Зуьгьредиз акуна. Ам, ири вилер алахьна, суал гузвай къайдада заз килигна. - Зуьгьре! Зуьгьре! КичӀе жемир! - зай гьарай акъатна. Къ. М. Птул руш. 2) дамахлу, такабурлу хьун. Кьвед лагьай гада хьайила, адан вилер генани алахьна. Р. Абур хьанайтӀа, ви вилер амайдалайни алахьдай! А. Сайд. «Аслана кьин кьуна». Ада разивал гайила, шад хьайи Сардаран цӀару вилер алахьна. А. М. Са истикӀан чай.
* вилер алудун гл., ни нелай-квелай килиг тахвун. Дидедилай вилер алуд тийизвай аялрин чинрикни серинвал квай. Р.
* вилер акьалун ! гл. 1) ни квез такур амалар авун, фикир тагун, кваз такьун. Наз гудай рахунрихъ яб за акалнай, Амма за ви къилихриз вилер акьалнай. Ш-Э. М. Къизил тупӀал. 2) ни квел фикир тавун, гьисаба кьун тавун. Электростанция эцигуни ишигълаван дередин колхозчийрин къанажагъ къад йисан виликди ракъурна. Эгер цӀийи кӀвалер эцигдай чилин гьакъиндай къе вацӀуд-цӀувад заявление ганватӀа, ахьтин заявленияр гудайбур мадни жеда. И ашкара тир кардал вилер акьална виже къведач. 3. Э. Ишигълаван дере.
* вилер \[кьве вил атӀумун\] атӀумун гл., ни не-кве дикъетдивди килигун. Буругъдин устӀарди ва сменадин рабочийри... давление ва агъурвал къалурзавай шкалайра вилер атӀумна. Б. Гь. Вили вилер. И гафарик кваз Тамара, гъвечӀи аял хьиз, вичин бубадин патав агатна ва адан фикирлу хьанвай вилер вичин гьамиша шадвилин нур авай къацу вилера атӀумна, ада давамарна... Б. Гь. Къизилдин медаль. Махсуд кьве вил атӀумна вилик квай кьузадиз килигзавай. 3. Э. Муькъвел гелер.
* вилер ахъа авурдалай кьулухъ нар., вуч авун гъвечӀи вахтарилай, аял тир йисарилай башламишна. Вил ахъа авурдалай кьулухъ ктабрин юкьва хьайи Абдурагьманаз фад кӀелиз ва кхьиз чир хьана. Къ. А. Инсанриз сагъвал багъишзавай алим.
* вилер ахъаюн \[ачухун \] гл., 1) ни килигун. Вири дуьньядин вири шаирар, Вирида санал агудин рикӀер; Вирида садин гьиссер, фикирар, Вирида сад хьиз ахьайин вилер. И. Гь. Вири дуьньядин вири шаирриз. 2) ни- куь нин дуьзгуьн гьал чирун, гьакъикъат авайвал, тирвал къалурун. Сибирди, ана авай хъсан инсанри зи вилер ахъайна, заз гьахъни гъахъсузвал чирна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Ингье ахмакь. Ам, адет яз, квехъ хьаштӀани инанмиш жеда ва вичини вуч рикӀел атайтӀани лугьуда. Ихьтин касди вилер ачухун патал СтӀал Сулеймана инанмиш хьуниз делилар авачир мисалар гъизва. А. А. СтӀал Сулейман. Абур язва кӀватӀ хьанвай Батрак, кесиб, урта лежбер, Рагъ ягъайла гъавурда гьатай, Ахъа авур ксай вилер. А. Ф. Эм-Тэ-Эс. Дад, юлдаш, ваз, ахъая вил, Гъавурда гьатун хъсан я. С. С. Эй юлдашар, жемир гъафил. Партизан тир, гьа и хуьруьз са нянихъ атана, Демирчидин буьркьуь вилер ачух хъувурди. А. С. Лезгийрин риваят.
* вилер ачух хьун гл., нин дуьзгуьн гьал чир хьун, гьакъикъат авайвал, тирвал чир хьун. Ризадин тербиячи Яру Армия хьана. Ина адан вилер ачух хьана, ам дуьньядин гъавурда гьатна. А. А. Лезги литература 40 йисан девирда.
* вилер \[кьве вил\] къава акӀун \[хьун \] гл., нин кьин, чан хкатун. Къаза я ам кьилел алай, гьакӀа уьмуьр фида, дуьнья! Кьве вил къава, са чан месел, Шукур яраби-яраби. И. Гь. Етим Эмин. Чан гъаргъарда, вилер къава, Куь дердиниз тахьуй дава. С. С. Тапан кагъаздиз. Синонимар: кьин, а дуьньядиз фин.
* вилер тух тахьун гл., нин килигдай ашкъи тӀимил тахьун. Къалин тамар, геьенш чилер Гьарнихъ Билиж станцидин, Тамашуналд тух жечир вилер Бакудихъай атана машин. А. Ф. Зарбачи Гьасан. Ахъа хъуеуна векьерни цуьквер, гьакӀ килигналди Тух жечир вилер. А. Ф. Дагъларин разведчикар. Хъипи, яру, рузби, шуьтруь, туракь, - эхирки дуьньяда авай кьван вири рангарикай къизилдин гъилералди хранвай гзаф чӀагай халичадиз ухшар хьанвай паркдиз атанвайбур вилер тух тежез гьарнихъ килигзавай. Б. Гь. Вили вилер. Ада хразвай гамар акурла, абуруз килигуналди зи вилер тух жедачир. Я. Я. Нурар ва хъенар.
* вилер хкажун гл., ни нел-квел масанихъ килигзавай вилер никай, квекай рахазватӀа, гьадахъ элкъуьруьн, гьадаз килигун. Чеб тахсирлу тир хьиз, уьзуькъарадиз атанвайбурал вилер хкажна утанмишвилелди «хвашкалди» лагьана, гъилер вугана. Шахмарданова суал гудай тегьерда Къиясал вилер хкажна. А. А. Лезгияр. Жавабдин чкадал Музлифата вичин нур гузвай вилер хкажна. Б. Гь. Эгер дагълариз чӀал чидайтӀа.
* вилер экъисун гл., ни низ хъел кваз, ажугълу яз килигун. Зурзур ийиз на ви гъилер, Ажуздаз экъисиз вилер, Туна чанда пара хъилер, Юлдашдив мидя рахамир. С. С. Тербия. Абдуллагьаз вил экъисмир, хуьруьнви, ШайтӀандин шелриз ухшар я хуьруьнви, ТӀварни барбатӀ хьанва гила, хуьруьнви, Намус вуна леке квачиз хуьдайд туш. К. А. Туш.
* вилер \[кьве вилни\] яд авун гл., ни нин буьркьуь авун. Хаиндин рикӀ къелемдалди падда за, Душманд вилер гафаралди ядда за. Ш-Э. М. Шаирдин мани.
* вилер \[кьве вилни\] яд хьун гл., нин буьркьуь хьун. Тарихар къвез уьчмуьш жезва, Гьикьван акъаж- акъаж хьурай, Дявекарар-мурдарар, куь кьве вилни яд вучиз жезвач? А. М. Вучиз жезвач.
* вилера акъвазрай ! межд. 'гьарам хьурай' манадин ибара. Гьинай къвезва а алукӀун-хутӀунун, а? Япин вилера акъвазрай! А. М. Хьрак квай папари лугьузва.
* вилерай хкун гл., вуч ни нин гьалал тавун, жаза гун. А Бакудин кефер и сеферда за абурун вилерай хкида. Гь. М. Гезентидин эхир.
* вилерай хтун гл., нин вуч жаза агакьун, пис хьун. Чай анжах цикай хкечӀайла хъвана кӀанда. Нагагъ циз гьахьдалди хъвайитӀа, вилерай хкведа. А. А. Лезгияр.
* вилерай \[кьве виляй\] хтуй ! межд. гьарам хьуй ! Буба кьейи къанлудин хва квез аквазвач, зи гъилелай незвай фу куь кьве виляй хтуй! Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.
* вилерал нагъв алаз кил. вилел нагъв алаз.
* вилерал пи акьалтун гл., нин масадбур кваз кьан тийиз, саймиш тийиз хьун.
* вилералди акун гл., нин вуж-вуч жуваз акуна инанмиш хьун. Директордихъ галаз хьайи адетдинди тушир сугьбетдилай гуьгъуьниз анжах са варз алатайла, и мисалдин метлеб гьихьтинди ятӀа, адаз вичин вилералди акуна. Б. Гь. Халкьдин къажгьан муркӀадални ргада. Вилелди аквазва чаз, Гаф авач ви кьатӀуниз, Ихтияр це Музафараз Ширин кьве чӀал лугьуниз. X. Т. Нурлу дере. Яда вилералди абурун шейтӀанвилер аквазва. Са карни авачиз хтулринни Эминан арада дяве хьана. И. Гь. Етим Эмин. Вилералди такунмаз гьич бубадин чӀалахъни жедач. А. М. Шаклуди.
* вилералди \[вилерив\] тӀуьн гл., ни вуж-вуч дериндай кӀан хьунин лишан яз яргъалди килигун. Вуна лугьумир кьван: чи рикӀер векъи хьанвай. Авачир. Чунни чан алай инсанар я эхир. Чарадан аял акурла, чна ам вилералди тӀуьна куьтягьдай. А. А. Лезгияр. Гьаятда кьве къунши паб рахазва: - Эвленмишна кӀанда чна Пирметни Нина. Кьведни абур чпичеб нез цӀразва вилералди. А. Ал. ЦӀийи кӀвалер. Амма сиви гьат лугьуз, вилералди зун тӀуьна куьтягьдай. И. Къ. Смоленский чилел. А вахтара чи хуьре Зав акъаждай вуж авай? Зун тарашиз вилерив Алагуьз къад руш авай. Кь. Ф. Тарифбаз.
* вилериз иви агъун \[хъчин \] гл., нин са никай -квекай ятӀани хъел атун, такӀанвилин гьиссер арадиз атун. И кар акваз... хуьруьнбурун вилериз иви къвезвай, амма садавайни ачухдиз хандин аксиниз экъечӀунин жуьрэт ийиз жезвачир. Б. Гь. Эгер дагълариз чӀал чидайтӀа.
* вилериз руьхъ ягъун \[кӀвахун; тӀуб гун нугь. \] гл., ни нин алцурарун, таб авун, дуьзвал чуьнуьхун. Съездда чилин месэла лежберрин менфятдиз гьял ийиз кӀани садкьве кас авайтӀа, амайбур вири халкьдин вилериз руьхъ ягъиз кӀватӀ хьанвайбур тир. 3. Э. Муькъвел гелер. Амма уюнбаз дишегьлиди вилериз руьхъ янавай муаллим, икӀ-акӀ авачиз, инанмиш жезвай. 3. Э. Гьуьлуьн лепеяр. Мавугьуматди вилериз руьхъ янавай Сарухан камунин кьилиз бисмиллагь, астафируллагь лугьуз жедай. 3. Э. ЦӀун лаваш. Куьне гьа и ваттахай зуралди халкьдин вилериз руьхъ язава. 3. Э., Б. Айдаев. Къазимегьамед. Съездда чилин месэла лежберрин менфятдиз гьял ийиз кӀани садкьве кас авайтӀа, амайбур вири халкьдин вилериз руьхъ ягъун патал кӀватӀ хьанвайбур тир. 3. Э. Муькъвел гелер. Малла Асанбеган хкетри вилериз руьхъ яна, суст авунвай яшлу дишегьли инанмиш тушир. 3. Э. Йифен ТӀурфан. Ада вичин гьа кьве чхел хьайи мецелди вун хьтин шумуд, вилериз руьхъ ягъиз, чархалай ракъурнатӀа, ваз чидани. 3. Э. Трактористдин мехъер. Мавгъуматди вилериз руьхъ янавай уьмуьрар гьакӀ фена. 3. 3. Директивар кардик. Гьикьван лагьайтӀани, акьуллу итимди вичел гиман текъведайвал вилериз руьхъ тяна, чӀуру кӀвалахар ийич. А. А. Лезгияр. Душмандин вилериз руьхъ кӀвахун патал гагь-гагь ихьтин фендерални гъил вегьин лазим я. Я. Ш. Гьахъ. Таб я, вилериз кӀвахиз тамир руьхъ, Зурба ашкъидихъ жеда зурба руьгь. А. С. Ленинан вилик. Синоним: вилер ицитӀун.
* вилериз руьхъ ягъиз хьун гл., ни нин алцурариз хьун, тапарар ийиз алакьун. - Са гъафтеда кӀел- кхьин тийижирвал терг авуна лагьайтӀа, ам таб жеда. Завай я жуван, я куь вилериз руьхъ ягъиз жедач 3. Э. Муькъвел гелер. * вилериз руьхъ ягъиз \[кӀвахиз\] тун гл., ни нин алцурариз тун, тапарар ийиз тун. Таб я, вилериз КӀвахиз тамир руьхъ, Зурба ашкъидихъ Жеда зурба руьгь. А. С. Ленинан вилик.
* < вилерикай > карагун \[хкисун \] гл., нин, низ вуж-вуч. гьакъикъатда авачиз вилик квайди хьиз акун. Ингье гилалдини Шахмардован вилерикай Мегьамедсалегьа обкомдин бюродал партбилет вахкай шикил карагзама. А. А. Лезгияр. Векилдин вилерикай кӀвалин пипӀе эцигнавай нисидин цел карагзавай. Б. Гь. Ширин чайдихъ насу. Зи вилерикай Маржанат, Сейфедин, вили вилер авай кьве гада, Айисат ва Гьарун карагзавай. Б. Гь. Гъетер. Секретардин вилерикай Тамарадин шумал хьтин буй, къуьнерилай авадарнавай яцӀу чӀулав кифер, гьамиша шадвилин кур авай цӀару вилер карагна ва гьасятда адан рикӀел Тамарадин вири къилихар хтана. Б. Гь. Къизилдин медаль. Адан вилерикай, жегьил натуралистрин гуьзел павильонда винел пад ачух гуьрчег къапуна ири тваррин гьажибугъдаяр патав гваз Зубаржатан къвалав вич акъвазнаваз ва сан-гьисаб авачир кьван инсанар къвез, вилик акъвазиз, эвел вичин гьажибугъдайриз килигиз, пӀузарик шад хъуьруьн кваз чпи-чпикди са вучатӀани лугьуз, ахпа элячӀнаваз карагзава... И. Къ. Жегьил кандидатар. Гагь алишвериш, гагь кӀвалин тадаракар, гагь Камината магазиндиз гъидай хунча, гагь курортдиз финар, анра ресторанар адан вилерикай карагзавай. 3. Э. Жув вердиш... Покрышкадин патар хъиягъай вичин а вахтунин шаламар Шемседдинан вилерикай карагзава. 3. Э. Ишигълаван дере. Вири уьмуьр шегьре рехъ яз Карагдай зи вилерикай. И. Гь. Шегьре рекьер. Вири уьмуьр шегьре рехъ яз Карагдай зи вилерикай... И. Гь. Шегьре рекьер. Килигиз чин ачух урус рушариз Лезги рушар карагзава вилерикай. И. Гь. Шихсмаил.
* вилеривди тӀуьн кил. вилералди тӀуьн.
* вилеривди ягъун гл., ни вуж , \[ урус: стрелять глазами\] мукьвал-мукьвал ва фад-фад килигуналди шеври гьиссер малумарун. Зун вилеривди ягъуналди Кат жедач вавай, Яргъалай жув къалурна Зун шад жедач вавай Б. С. Вучиз, вучиз?
* вилерин (вилер) кӀаникай килигун \[тамашун \] гл., вуж низ 1) масадбуруз вич килигзавайди къалур тийиз, чир тийиз килигун. Гъуьл вилерин кӀаникай къуншидиз килигзавай. И кар кьатӀай папа эчӀел эчӀин акъвазарна. 3. Э. Пата вил авайди. - Заз яхдиз физ кӀанда, са сейр я. Куьн алад. Анжах мукъаят хьухь, гадаяр! Гадаяр вилерин кӀаникай сад-садаз килигна. КӀандачтӀа кӀандач, чухсагъул. А. А. Лезгияр. Ам вилерин кӀаникай кавха Къафаран стхадин хва чупур Исадиз килигзавай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. 2) ихтибарлу тушиз. Салам гана, председателдин вилик тимтик акъвазна. ам вилерин кӀаникай заз килигна. А. Р. «Ваз регъуь тушни?». 3) такӀанвилелди килигун. Бязибуру гъил кьаз хвашкалд лагьана, Садбур адаз кӀанивилелди хъуьрена. Садбур адаз кьашкъабагъ мурк хьиз къана, Вилерин кӀаникай килигиз элкъвена. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Амма са бязибуруз адан тӀварни кьуна кӀандачир. Абур вилерин кӀаникай килигдай. А. Ф. Риза. Куьн инсанриз къуьнелай килигзава, гьакӀ хьайила, гьабур квезни вилерин кӀаникай тамашзава. Б. Гь. Къарид руш. Ам Махсудаз ажугъ кваз, вилерин кӀаникай килигзавай. 3. Э. Муькъвел гелер.
* вили атӀузмай кьван числ., вуч аквазмай кьван (рехъ, чка, чуьл). Вили атӀузмай кьван чка мензил, рикӀи атӀузмай кьван чка хиял я. Ф.
* вили атӀун кил. вили ягъун.
* вили лупӀ ийидалди нар. тадиз.... вили лупӀ ийидалди вич хуьруьз агакьнайтӀа, адан эрзиман тир. 3. Э. Геж хьайи кагъаз. Синонимар: бапӀахдин пад элкъуьрдалди, вил акьална ахъайдалди.
* вили лупӀ тийиз нар. дикьатдивди. Няметани ам вили лупӀ тийиз гуьзлемишзавай. 3. Э. Йифен тӀурфан. Къурбан вили лупӀ тийиз Къадираз килигна ва ада «бес зунни квек квай емиш яни мегер!... Са кьиникь патал зун большевикрин рекьяй экъечӀдач» лагьай фикир авуна. 3. Э. Муькъвел гелер.
* вили ягъун \[атӀун нугъ. \] гл., вуж-вуч, ни бедназар хьун. Аман жеда вун бедназар, АтӀуда вун вили, билбил. X. Т. Билбил. Кал вили янава, биллагь! Агь вун чилерик фий зи кал вили ягъай вилер акъатай буьндуьгуьр. ГьинавачтӀани накь булахдал яд гуз тухвайла, Феталиди Вили яна. А. Сайд. Вили яна. Синоним: вил ацукьун.
* вилив хуьн гл. 1) ни вуж, вуч гуьзетун, килигун. Мостовойдин рехъ вилив хуьз, Вилер ишигъ тухвана хьи. Ф. Гьаихьтин гьавада, ярдин дидардихъ гьвасрет чӀугваз, рехъ вилив хуьз, Мегьамедрасул куьчеда авай. А. И. Самур. 2) ни вуж-вуч гуьзлемишун. \[ Сайд \]. Къе юкъуз хандин къучияр и Регъуьн кьулухъ пата, хейлин вахтунда серфе вилив хуьз акъвазна. X. Т., Къ. М. Ашукь Саид. \[ Самурский \]. Ша, Гьажимте, Ша, за вилив хуьзвай вун. И. Гь. Саяд. \[ Сефер \]. Са вацралди тӀалабда, Вилив хуьх зи жаваб. И. Гь. Саяд. - Али халу, я Али халу, - галаз-галаз тикрар хъувуна ада. - Бадеди чай хъваз хъша лугьузва. Фадлай вилив хуьзва лугьуз гзаф хъел ава. Гь. М. Хайиди. Дагъустанда вилив хуьзвай датӀана: КӀандай акун вун Шагь дагъдин парудал. А. Ал. Пушкиназ. 3) ни вуч къайдадик кутун. Элкъвей варз хьтин экуьнал хъуьредай, Лацувални яр какахьна ацӀай чин! Аста-аста сабурдалди къекъведай Вилив хуьз кӀвач-кьил гьамиша вичин. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. 4) ни вуч амал авун. Амма тарсара учителди анжах са и принцип вилив хуьн буьркуьлли чарасуз туш. Р. Гьайдаров. Автордин патай. Лезги чӀал. ӀV кл.
* < кьве > вилин кӀаник нар., вуч авун, вуч хьун лап мукьув. Километр километрд гуьгъуьналлаз Вилин кӀаник цӀийи рекьер. Кутунвай цӀудралди ЦӀийи муькъвер аквада ваз. А. Ф. Рекьерин зарбачияр. Амма и зи кьве вилин кӀаник кьейи папаз авур зулум, зун кьейитӀани, зи кӀарабрайни акъатдач, - лагьана, кьуьзуь чубан кисна. А. Ф. Лянет. Антоним: дуьньядин а кьиле.
* вилин нини \[нине\] хьиз нар., вуч авун лап масандиз, багьаз хуьн. Ватан вилин нини хьиз Хуьнуьх шартӀ я биринжи. X. Т. Стхадин тапшуругъ. Чан хва, шура гьукумат миллионралди инсанри ивияр экьична къазанмишнавайди я. Ам гьар са касди вилин нине хьиз хвена кӀанда. 3. Э. Гьуьлуьн лепеяр. Ярдин сир Махсуда вилин нине хьиз хуьзвай. 3. Э. Муькъвел гелер. Садвал къуват я, ам вилин нини хьиз хуьх. А. Мут. Вад тӀуб - вад стха. Мердана вичин бубадин гьуьрмет хайи дагълара вилин нине хьиз мукъаятдиз хуьзва. Къ. М. Сирлу вагьши. Вилин нине хьиз михьи «Гьерекь» авай шуьше гъиле кьуна Хийирбег цӀиримахъ элкъвена. М. Ш. ЦӀирим. Садвал къуват я, ам вилин нини хьиз хуьх! А. М. Вад тӀуб - вад стха. За хуьзва ам нине хьиз Вилерин Жуван. А. Ал. Конституция.
* вилин (вилерин) нур \[экв, ишигъ \] сущ.; вуж-вуч лап масанди, играмиди. Гьанавай чи вилерин нур, Яшамишрай азиз регьбер. Ф. Вич большевик яз лап зирек, гьар сад чи ватандин дирек, Буйнакска Уллубек Чи вилин эквер, Дагъустан. С. С. Дагъустан. Ватандалди я шадвал, Ватан я чи вилин нур. X. Т. Ватан патал. Вун я зи вилин экв Аслан хва, игит хьухь. X. Т. Аслан хва игит хьухь. Али: - Зи рикӀин шадвал! Зи вилерин ишигъ! Вахъ вуч хьанва, Перижан?! Чан Гуьзел! Къ. М. Урусатдин цуьк. Гьафизатахъ, и хендеда дишегьлидихъ, вилерин нур, рикӀин ишигъ тир тек са хва амукьнай. А. Р. Салам, эллер.
* вилин тумунай килигун гл., вуж низ хъилелди, такӀанвилелди килигун. Паша ягьанатдалди хъуьрез мичӀи чкадай вилин тумунай немецдиз килигзавай ва вичин френчдин хурудин дуьгмеяр ачухиз ада рикӀяй лугьузвай: «Ягьсуз фриц, бес». И. К. ъ. Смоленский чилел. Синонимар: кирсеба килигун, патахъ- патахъ килигун, чап-чап ( чапдиз) килигун.
* вилин хат адет яз, нуьзуьр хьанвайди сагъарун патал цик хкуьрдай махсус кьван (вичяй тӀеквен аваз арадал атанвай элкъвей (кьелечӀ). Рахаз мержан-якъутдикай, Вичиз вилин хат тийижиз. С. С. Фагьумна за бязи нефсер...
* виляй аватун гл., вуж-вуч, нин ( низ ) 1) вуж нин гьуьрмет амукь тавун. Ша а фикир вегь на гъиляй, Эхир аватда вун виляй. С. С. Яъ, Бес халади заз гъич хвашкалди кьванни лагьанач гьа, вичин кӀвализ ша лагьана са буюр кьванни авунач гьа. Яраб зун икьван виляй аватнава жал? -фикирзавай Хардала. Къ. Къ. ЧӀурун паб.... компанияда ацукьайла ара-бир тӀимил тахъванани жедач эхир, виляй аватда. А. М. Булахдал. Садлагьана бахтсузвиляй Гъуьрчехъанд кард катна гъиляй, Хуьруьн къене халкьдин виляй АватайтӀа, вучда вуна? К. А. Вучда вуна ? Жуваз, хциз, жуван сусаз хиянатдин кар кьаз алахънавай. Амма адан паб халкьдин виляй аватнавай. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. 2) вуж низ такӀан хьун. Акваз-акваз диндин «стхайрин» гьуьрмет тӀимил жез, абур виляй аватиз башламишна. А. И. Самур. Гьа и арзада кхьенвай гафар, кушкуш къачуна, вуна хуьрени чукӀурна. Амма вирида ваз лянет гана, виридаз вун виляй аватна, виридаз ви алчахвал чир хьана. Н. А. Гуьлдесте. Чун жемятдиз виляй аватнава. Инлай еке бедбахтвал мад дуьньяда амайди туш. Н. А. Сифте кьван. Вирида ваз лянет гана, виридаз вун виляй аватна, виридаз ви алчахвал чир хьана. Н. А. Гуьлдесте. - Ваз а мердимазар гьинай гьатна, я руш? Виридаз виляй аватнавай а дердисер! 3. Э. Трактористдин мехъер. Бес къе кефсуз хьайила, ваз Зун виляй куьз аватна. А. Мут. И сир бес ваз чизвачни? Ийимир на, Эмин, артух хиялар, Вун аватда виляй гьар са инсандиз. И. Гь. Етим Эмин. Бубани рушаз виляй аватна. Гь. Къ. Свас. Виридаз аватда виляй, КӀвалах ни акъатда гъиляй, гьакӀ я бесбес, бес гьавиляй, Хьвамир, стха, ша бес хьуй тӀу. А. Аминов. Шуьшедал гелер.
* виляй авудун \[ вегьин \] гл., 1) ни вуж , нин низ гьуьрметсуз авун. Вуна зал къимет эциг тавун анихъ амукьрай, инсанрин арада вунни виляй вегьена. 3. Э. Арифдиз ишара. 2) ни вуж-вуч низ такӀанарун. Ада \[ Хардала \] зунни инсанриз виляй вегьена. Къ. Къ. ЧӀурун паб. Са кӀам вацӀ туш, За вацӀ виляй авуддач. ВацӀ хьун патал гзаф кӀамар герек я. А. Мут. Са гъиляй ван акъатдач. Абуру чкачкадал фяле хаз, виляй вегьиз башламишна. А, И. Самур.
* виляй килигун гл., нин-куьн предложенида виляй гаф квез талукь ятӀа, гьадан тегьерда, гьам хьиз. \[ Хатай \]. Дилбераз ам муьштеридин виляй килигнач хьи. Адахъ агакьнавай гадаяр, рушар авайди я. X. Т., Къ. М. Ашукь Саид. Маргаритади лап рапрап гузвай. Азарлуярни, духтурарни, санитаркаярни адаз ягьанатдин виляй килигзавай. Н. А. Къимет тецигай муьгьуьббат.
* виляй экъисун гл., вуж-вуч датӀана аквадайвал ва я фикирда жедайвал хьун. Зарафатдал мадни сада «Алад я вун са папгахъ, Гьавая чи виляй къисмир, гьар патахъди ахлахьна. Къ. М. Масан. Ник цана куьтягьна лугьуз тапан сводка гана вилеризруьхъ ягъун, ратӀарилай са чувалда авай къуьл чинеба вичин кӀвализ хутахун адан виляй экьисзавай. 3. Э. Чи маяк.